Močvare i bare Posavine – staništa koja nepovratno nestaju
Posavina u najširem smislu obuhvata niziju uz rijeku Savu na sjevernom dijelu Bosne i Hercegovine i geografski se prostire od ušća Une do ušća Drine. To je tipično nizijsko područje koje biogeografski pripada kontinenatlnoj Evropi. Ono što odlikuje pejzaže Posavine jesu vodena i vlažna prirodna područja tipična za ovakve nizije, a tu spadaju: nizijske rijeke koje meandriraju i plave svoje doline, močvarno-barski kompleksi na dijelovima starih riječnih korita ili plavnih područja, zatim starače i tršćaci.
Nekada su nizijske močvare i slični nabrojani vodeni ekosistemi bili mnogo rasprostranjeniji, posebno uz rijeku Savu i njene najveće pritoke, ali se intenziviranjem poljoprivredne proizvodnje i rastom ljudskih naselja ovaj pejzaž počeo drastično mijenjati i postepeno je prelazio u kulturne predjele kakve danas poznajemo u Posavini. Prostrane nizije uz rijeku Savu , kao i kotline i riječne doline oko njenih pritoka Une i Sane, Vrbasa, Ukrine, Bosne i Drine bile su bogate prostranim močvarama, nizijskim šumama i prirodnim livadama koje su bila povremeno plavljene izlivanjem ovih velikih rijeka iz svojih korita. To povremeno plavljenje stvaralo je preduslove za opstanak vrsta biljaka i životinja posebno prilagođenih na ove uslove života. Međutim, vremenom su se ljudi i njihova privreda sve više širili ovim prostorima, zauzimali plodno tlo oko rijeka, poplavne šume i livade zamijenile su oranice, a svi prijašnji ekosistemi ostali su kao enklave, razbacani i nepovezani. Čovjek nije dugo trpio nesiguran život uz rijeke i nepredvidivost Save, Bosne i Drine, pa je ove rijeke odavno pokušavao da ukroti regulisanjem korita i izgradnjom nasipa. Time su velike rijeke Posavine odsječene od svojih poplavnih dolina, a ekosistemi koji su zavisli od ove plavljenja dodatno su degradirani i površina im je smanjena.
Danas su ostaci nekadašnjih močvarnih pejzaža prepoznatljivi samo kroz nekoliko močvarnih, barskih i ribnjačkih kompleksa poput Bardače uz ušće Vrbasa, šaranskih ribnjaka na prostoru nekadašnjih močvara poput Sijekovca ili Prnjavora, bare Tišina uz ušće rijeke Bosne, močvare Gromiželj kod Bijeljine i brojnih starih tokova većih i manjih rijeka poput Stare Tolise oko Modriče, Slatine i Orašja. Živi svijet ovih specifičnih vlažnih staništa ostao je prisutan na malim izolovanim površinama većinom uz velike rijeke, njihove stare tokove ili oko izgrađenih ribnjaka. Samo na ovakvim terenima mogu se sresti žuta perunika, bijeli i žuti lokvanj, tršćaci i rogozici, a o životinja žaba češnjarka, barska kornjača, čikov, vijun, vodena rovčica, ptice močvarice i dr. vrste nalaze ovdje utočište.
Na ovim mjestima se zadržao visok nivo podzemne vode i uprkos isušivanju i melioacijama voda se u vrijeme prolljeća i povremeno jeseni ukazuje na mjestima gdje su nekad bila vodena staništa. Ono što danas posebno ugrožava ova vodena prirodna područja jeste zaustavljanje ili poremećaji normalnih hidro-morfoloških procesa, odnosno povremenog plavljenja i isušivanja, poplava koje pročišćavaju stare tokove rijeka od nataloženog mulja, stvaranje i odnošenje sedimenta duž riječnog toka i mnoge druge. Ovi procesi stvaraju staništa koja su veoma važna vrstama koje su svojim adaptacijama i načinom života vezane isključivo za njih.
Ovaj tip staništa, koji često ima lokalni karakter uslovljen je specificnim orografsko-edafskim prilikama. Močvarna staništa se nalaze na vododrživoj geološkoj podlozi, različitim sedimentima i hidromorfnim dubokim tlima.
Močvare i vlažna staništa sigurno nisu beskorisne površine, nego nepresušna riznica biološke raznovrsnosti i rijetkih vrsta flore i faune. Najznačajnije funkcije močvarnih staništa su zaštita biodiverziteta, zaštita od poplava, prečišćavanje vode i obnavljanje podzemnih voda, stabilizacija obala, očuvanje sedimenta, te ublažavanje klimatskih promjena. Ona predstavljaju rezervoar biološke i genetske raznovrsnosti, kao i staništa brojnih sve rjeđih biljnih i životinjskih vrsta.
S obzirom da su danas ograničene na male površine i predstavljaju prirodnu rijetkost, močvare i prirodne bare Posavine danas predstavljaju najugroženije ekosisteme. Isušivanje močvara radi dobijanja poljoprivrednog zemljišta, regulacija riječnih tokova, zagađenje pesticidima i otpadom, prekomerna sječa i krčenje, širenje stranih invazivnih vrsta i krivolov samo su neki od faktora koji svakodnevno kod nas dovode do uništavanja močvarnih staništa.Kako sadrže vrijedan genofond (razlicite biljne, a od životinjskih vrsta narocito ptice, gmizavce, vodozemce i ribe) u sistemu održive konzervacije imaju puni prioritet.
Šumski močvarni ekosistemi se takođe nalaze pod visokim antropogenim pritiscima usljed čega proizilazi opasnost od narušavanja njihove strukture i ekološke stabilnosti. Neki od prepoznatljivih problema koji ih pogađaju su:
- Globalne klimatske promjene pracene izraženim temperaturnim ekstremima,
- Eutrofikacija i priliv organskih materija, odvija se najcešce kroz površinske tokove;
- Konverzija močvarnih staništa u neka druga,
- Isušivanje vodenih staništa,
Potrebno je uložiti posebne napore da se prepozna značaj vodenih staništa Posavine i potreba za njihovim očuvanjem, a zatim počnu sprovoditi administrativne, ekonomske i praktične mjere njihove zaštite i restauracije.
Autor: Jovica Sjeničić
